Blog – Classic (1 column)

≡ بیانات استاد درایتی زیده عزه به مناسبت آغاز سال تحصلی جدید مرکز تخصصی دارالفقه 

به گزارش روابط عمومی موسسه پژوهشی دانشوران، حجت الاسلام شیخ حمید درایتی، استاد دروس خارج فقه و اصول حوزه علمیه خراسان و موسس و مسئول موسسه پژوهشی دانشوران در مراسم آغاز سال تحصیلی ۱۴۰۳-۱۴۰۴ مرکز تخصصی دارالفقه، به ایراد سخن پرداختند. در ادامه گزارشی از این سخنرانی از نظر مخاطبان می‌گذرد.

استاد درایتی ضمن تبریک آغاز سال تحصیلی به شرح و توضیح حکمت ۳۷۲ نهج البلاغه پرداختند:

  حکمت 372: يَا جَابِرُ، قِوَامُ الدِّينِ وَ الدُّنْيَا بِأَرْبَعَةٍ: عَالِمٍ مُسْتَعْمِلٍ عِلْمَهُ، وَ جَاهِلٍ لَا يَسْتَنْكِفُ أَنْ يَتَعَلَّمَ، وَ جَوَادٍ لَا يَبْخَلُ           بِمَعْرُوفِهِ، وَ فَقِيرٍ لَا يَبِيعُ آخِرَتَهُ بِدُنْيَاهُ. فَإِذَا ضَيَّعَ الْعَالِمُ عِلْمَهُ اسْتَنْكَفَ الْجَاهِلُ أَنْ يَتَعَلَّمَ، وَ إِذَا بَخِلَ الْغَنِيُّ بِمَعْرُوفِهِ بَاعَ الْفَقِيرُ آخِرَتَهُ بِدُنْيَاهُ. يَا جَابِرُ، مَنْ كَثُرَتْ نِعَمُ اللَّهِ عَلَيْهِ، كَثُرَتْ حَوَائِجُ النَّاسِ إِلَيْهِ؛ فَمَنْ قَامَ لِلَّهِ فِيهَا بِمَا يَجِبُ فِيهَا، عَرَّضَهَا لِلدَّوَامِ وَ الْبَقَاءِ، وَ مَنْ لَمْ يَقُمْ فِيهَا بِمَا يَجِبُ، عَرَّضَهَا لِلزَّوَالِ وَ الْفَنَاءِ.

ایشان در توضیح این حکمت گفتند: امیرمومنان علی علیه السلام در این حدیث در حقیقت دو عنصر اساسی را به عنوان دو عامل جریان‌ساز در جوامع بشری مطرح می‌کند. یکی علم و دیگری ثروت. از منظر این حدیث این دو عامل موجب قوام و برپایی هر جامعه است. در هر جامعه‌ای برخی دارنده علم هستند و برخی فاقد علم. عده‌ای دارنده ثروت هستند و عده‌ای فاقد ثروت. حضرت به این نکته اشاره می‌کنند که اگر دارندگان علم به علم خود به درستی عمل کنند، این مشوق علم‌آموزی برای دیگران است؛ اما اگر عالم به علم خود عمل نکند، نه تنها به خودش صدمه زده است؛ بلکه به نشر و گسترش دانش نیز آسیب رسانده و مانع رشد و نشر علم شده است: فَإِذَا ضَيَّعَ الْعَالِمُ عِلْمَهُ اسْتَنْكَفَ الْجَاهِلُ أَنْ يَتَعَلَّمَ.
این استاد دروس خارج حوزه علمیه خراسان در توضیح فراز بعدی حکمت، خاطر نشان کرد: وقتی ثروتمند بخل بورزد، انسان فقیر نیز، به طور معمول آخرت خودش را به دنیا می‌‌فروشد: وَ إِذَا بَخِلَ الْغَنِيُّ بِمَعْرُوفِهِ بَاعَ الْفَقِيرُ آخِرَتَهُ بِدُنْيَاهُ و با این دو آسیب، هم دین مردم خراب می‌شود و هم دنیای مردم.

حجت الاسلام و السلمین درایتی در ادامه به فراز اول برگشته و گفتند: اولین عامل قوام دین و دنیا «عَالِمٍ مُسْتَعْمِلٍ عِلْمَهُ» است. علم قرار است یک نتیجه و نشانه‌ای داشته باشد. وقتی کسی دانشی رو فرا می‌گیرد باید در زندگی او اثر داشته باشد؛ وگرنه فرق عالم و جاهل چیست؟ مَثَلُ الَّذِينَ حُمِّلُوا التَّوْرَاةَ ثُمَّ لَمْ يَحْمِلُوهَا كَمَثَلِ الْحِمَارِ يَحْمِلُ أَسْفَارًا (جمعه/۵). این تفاوت سلوک و رفتار بین عالم و جاهل، بهترین و بزرگ‌ترین مشوق به فراگیری علم برای دیگران است. بسیاری از کسانی که اهل طلبگی شدند، مشوق و انگیزه اولیه آن‌ها این بوده است که یک عالم با عمل را دیده‌اند و جذب سلوک و رفتار او شده‌اند. در برخی علوم این‌گونه است که علم یک سرمایه و مهارتی برای شغل و حرفه و موقعیت اجتماعی است؛ ولی در خصوص علم دین که قرار است ارزش آن ذاتی باشد، وقتی ارزشمند است که به عمل و رفتار ما برسد.

ایشان ادامه داد: گاهی این بحث مطرح می‌شود که واقعاً دانش حوزوی به چه درد جامعه می‌خورد؟ و ما با ادبیات، اصول، بلاغت، منطق و غیره چقدر می‌توانیم در اجتماع مفید باشیم؟ من معتقدم علوم دینی و دانش حوزوی بسیار مفید و کاربردی است و این علوم، تا به امروز نیز، به جامعه خدمت‌های فراوان و مهمی کرده است. وقت توضیح این بحث نیست و فرصت جدایی را می‌طلبد؛ اما مهمتر از آن تربیتی است که این دانش‌های حوزوی به وجود می‌آورد. خروجی دانش حوزوی باید تربیت باشد. علوم حوزوی قرار است رفتار انسان‌ها را تصحیح کند و اگر به این‌جا نرسد در حقیقت بی‌نتیجه مانده است. هدف یک گیاه شناس مثلا اصلاح گیاه است؛ اما دانش حوزوی دانشی است که قرار است انسان را تربیت کند. اگر تربیت انجام نشود هم خودمان احساس خسارت می‌کنیم هم دیگران تشویق به این دانش نمی‌شوند. امروز هرجا طلبه‌ها در میان مردم بوده‌اند و مردم سلوک و رفتار خوب آن‌ها را دیده‌اند، به حوزه و دین علاقمند شدند و هرجا غیر این را مشاهده کردند، موجب سلب اعتماد و دوری از حوزه و حوزویان شده است: فَإِذَا ضَيَّعَ الْعَالِمُ عِلْمَهُ اسْتَنْكَفَ الْجَاهِلُ أَنْ يَتَعَلَّمَ.

≡ محورهای توسعه علم اصول /  استاد حمید درایتی (زید عزه)

به گزارش روابط عمومی موسسه دانش‌وران، استاد درایتی (زید عزه) برای تقریظ کتاب حکم ظاهری؛ چیستی، فرایندها و قواعد عمومی، تالیف ابراهیم نیکدل، یادداشتی علمی نگاشته‌اند که در این کتاب درج شده است و در این‌جا به صورت مستقل از نظر مخاطبان می‌گذرد. لازم به ذکر است کتاب حکم ظاهری از منشورات دارالفقه و وابسته به موسسه دانشوران است.

تاریخ علم اصول فقه، ادوار گوناگونی را پشت سر نهاده و فراز و نشیب‌های علمی فراوانی داشته است. این علم با تلاش اندیش‌وران بزرگ توانسته است بر مانع‌های بی‌شماری فائق آید و به رشد و توسعه خود ادامه دهد تا آنجا که رشد و بالندگی این دانش در میان مجموعة علوم اسلامی شایان توجه و بایستة تحسین است.

علم اصول فقه، مهم‌ترین دانشی است که علم فقه بر آن مبتنی است و از آن بهره می‌گیرد و با توجه به گسترة دانش فقه و شمول آن در تمام عرصه‌های حیات و تأثیری که برتمام ساحت‌های زندگی مؤمنان دارد، توسعه علم اصول می‌تواند به توسعه و تکمیل علم فقه بینجامد و به آن، قوام و غنای لازم را ببخشد و ضعف این دانش می‌تواند موجب استنباطات فقهی ضعیف و استنادهای ناروا به دین گردد.

گذشت زمان همواره ارزش علم اصول را نمایان‌تر کرده است و این دانش اگرچه در دوره‌هایی با رکود و پس‌رفت مواجه شده؛ اما به جهت نقش و اهمّیت آن، دوباره کانون توجه عالمان دین قرار گرفته و تعمیق و نشر آن رونق یافته و اندیشه‌های مخالف را به انزوا رانده است؛ با این ‌وجود هنوز این دانش به توسعه و تکمیل بیشتری نیازمند است تا بتواند رسالت خود را به‌طور کامل به انجام رساند و پاسخگوی نیازهای دانش فقه باشد.

علم اصول در چهار محور اصلی، نیازمند توسعه است و بدون رشد در این محورها نمی‌تواند انبوه پرسش‌های به‌وجود آمده را پاسخ گوید؛ از این‌رو بر دانش‌وران این علم است که با توجه متوازن به محورهای ذیل، برای بررسی و تکمیل آن بکوشند و به غنای این دانش کمک کنند.

محور اول: توسعه در مبادی علم اصول

علم اصول همانند سایر دانش‌ها، مبادی تصدیقی خاصّی دارد که بر آن‌ها مبتنی است و از آن‌ها بهره می‌گیرد. هرگونه خلل در شناسایی و تطبیق مبادی علم اصول، ممکن است نتایج به دست‌آمده را دچار ضعف و خطأ نماید؛ از این‌رو عالمان این دانش، باید به مبادی علم اصول و نتایجی که از آن گرفته‌اند دقت بیشتری کرده و با بازخوانی مجدد آن مبادی، از بروز اشتباه‌ها و خطاهای احتمالی پرهیز کنند.

محور دوم: توسعه در مسائل علم اصول

علم اصول در آغاز پیدایش، مسائل اندکی داشت و به تدریج و بر اساس نیازهای پدید آمده، مسائل تازه‌ای بر آن افزوده شد. این توسعه، معلول نیازی بود که فقها در استنباط فقهی احساس می‌کردند.

علم اصول در تعامل با علم هدف که همان علم فقه است با سؤالاتی مواجه شد که برای حل آن ناگزیر به ایجاد مسائل تازه و خلق قواعدی جدید شد و به مرور، مسائل این دانش گسترش یافت و به‌جایی رسید که در عصر حاضر، حجم زیادی از مسائل در آن وجود دارد.

محور سوم: توسعه در روش علم اصول

علم اصول هم در روش حل مسائل خود و هم در روش حل مسائل فقهی، به روزآمدی نیاز داشته و دارد و این اتفاق هرچند کند صورت گرفته و می‌گیرد؛ اما قابل ملاحظه و توجه است؛ همچنان‌که مشاهده می‌شود، دانشمندان این علم از گذشتگان خود بسیار روشمندتر به حل مسائل می‌پردازند و بدین‌جهت آثار آنان از قوت و استحکام بیشتری برخوردار است.

محور چهارم: توسعه در مدیریت دانش

مدیریت دانش به چگونگی تولید، گردآوری، ذخیره‌سازی، بازیابی، نشر و بکارگیری اطلاعات، اطلاق می‌شود؛ اگرچه در تعریف این واژه اتفاق نظر وجود ندارد؛ اما می‌توان گفت مدیریت دانش عبارت است ‌از خلق روندها و فرایندهایی برای تولید گزاره‌های علمی و تبدیل آن‌ها به صنعت، ثروت و تامین احتیاجات آموزشی؛ از این‌رو مدیریت دانش، کیفیت طبقه‌بندی مباحث دانش، ارزش‌گذاری مسائل آن، نشان‌دادن رابطة مسائل با یکدیگر، انسجام مباحث با یکدیگر، ارائه نظریه‌های جامع و فراگیر و توجه به کاربرد مسائل در علم هدف و نشان‌دادن کیفیت کاربست قواعد آن را در بر می‌گیرد.

از جمله اتفاقاتی که درحوزه مدیریت دانش اصول رخ داده و به روزآمدی نیازمند است طراحی ساختاری جامع، قابل فهم و در دسترس برای این علم است. ساختارهایی که برای علم اصول پیشنهاد شده، می‌تواند به نظم و انسجام بیشتر مباحث بینجامد و درک بهتری از این دانش به دانش‌پژوهان آن ارایه دهد و آنان را در فهم سریع‌تر و دقیق‌تر این دانش یاری رساند.

باید توجه داشت که فهم بهتر علم اصول و حل دقیق‌تر مسائل آن، به شناسایی نظریاتی جامع خصوصاً در مسائل اساسی علم اصول بستگی دارد تا بر آن ‌اساس بتوان، در بین نظریه‌های مختلف بهتر داوری کرد. برخی از مباحث علم اصول بازتابی درمسائل فراوان دیگری از همین دانش دارد و آثار آن‌ها در سراسر علم اصول منتشر است. شناسایی زوایای این مباحث به آگاهی از مسائلی که تحت تأثیر آن نظریات قرار می‌گیرد نیازمند است.

اصولیان بزرگ، نسبت به مسائل مهم و اساسی علم اصول نظریه‌هایی دارند که در سراسر این علم پراکنده است و به مناسبت مسائل مرتبط، زوایای مختلف آن مسئله را مطرح کرده‌اند؛ اما عموماً آن مسئله را به صورت جامع مطرح نکرده‌اند و به تمام زوایای پیدا و پنهان آن به صورت مستقل نپرداخته‌اند و شاید در بعضی موارد، خود آن‌ها به برخی از لوازم گفتار خود توجه نداشته و از آن آگاه نبوده‌اند؛ بدین جهت نظریة آن‌ها به صورت کامل مورد شناسایی قرار نگرفته است و بکارگیری آن نظریه درعلم فقه با توجه به عدم شناسایی تمام ابعاد و اضلاع آن، دشوار و همراه با خطا بوده است.