اولین نشست از سلسله نشستهای “جایگاه و تاثیرگذاری صفات الهی در اصول و فقه” با “موضوع چیستی و ساختار مبانی کلامی اجتهاد” با ارائه استاد مجتبی الهی خراسانی در موسسه دانشوران برگزار شد.
این نشست علمی که بخشی از کلان پروژهی “نشستهای مبانی کلامی علم اصول” است، در مکان موسسه دانشوران شعبهی مشهد مقدس برگزار شد و همزمان به صورت وبینار برای کل دانشپژوهان علوم اسلامی در سراسر کشور نیز ارائه شد.
در این نشست کلامی_اصولی، استاد حوزهی علمیه خراسان به ارائهی مطالبی در خصوص بیان چیستی و ساختار مبانی کلامی اجتهاد پرداخت.
استاد الهی خراسانی تبیین کرد؛
موضوع مورد بحث دارای ارکانی است، این ارکان عبارتند از “حقیقت اجتهاد” و “مبانی کلامی” که برای فهم موضوع بحث باید این عناوین به درستی تبیین شود.
استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه مشهد “حقیقت اجتهاد” را اینگونه توصیف کرد:
اجتهاد یک دانش مستقل نیست، بر این اساس باید گفت در خصوص حقیقت اجتهاد سه نظریه وجود دارد:
- اجتهاد یک روش است: یعنی آنکه برای استنباط احکام اسلامی باید استنباط فقیه مستند به یک مبنای معیّن باشد.
- اجتهاد یک چارچوب (= paradigm) است: بر این اساس اجتهاد چارچوب وسیعی از مفاهیم، نظریات و اصول موضوعه است
- اجتهاد یک رویکرد (= approach) است: نوعی از مطالعات عمیق، روشمند و مبتنی بر معرفتشناسی معیّن در حوزه شریعت است، به این معنا که علم فقه که متولی شناخت شریعت است، میتواند با رویکردهای مختلفی سراغ شریعت برود، رایجترین رویکرد که در تاریخ فقه امامیّه مورد توجه واقع شده است، همین رویکرد اجتهادی است.
بر این اساس میتوان گفت حقیقت اجتهاد اسلوب تفقّه میباشد.
تذکر: البته رویکرد اجتهاد فقاهتی است، لذا اجتهاد اصالة متعلّق به علم فقه است.
استاد الهی خراسانی این نکته متذکر شدند که در معرفت شناسی کلامی رویکرد اشخاص به دو شکل متصور است:
- رویکرد تقلیدی: در این رویکرد برداشتهای یک شخص عالم به جهت عالم بودن او تصدیق میشود.
- رویکرد اجتهادی: در این رویکرد در عقاید نیز (مانند احکام) استفراغ الوسع برای کشف عقاید حقّه صورت میگیرد.
علم کلام نیز مانند سایر علوم وظیفه استنباط و کشف دارد.
تعریف علم کلام:
در تعریف علم کلام دو نظریه وجود دارد:
- علم کلام حیثیّت دفاعی دارد: بعض بزرگان ادّعا کردند که وظیفه استنباط گزارههای دینی بر عهده علم فقه است و وظیفه علم کلام دفاع از این گزارهها میباشد.
- تعریف دوم آن است که بگوییم علم کلام هویّت مستقل دارد، یعنی همانطوری که علم فقه دانش استنباط احکام و آموزههای عملی اسلام است، علم کلام نیز همین وظیفه را در حوزه گزارههای اعتقادی بر عهده دارد؛ در نتیجه علم کلام نیز حیثیّت کاشفیّت دارد.
این استاد دروس خارج در ادامه به بحث اثبات وجود مقدّمات و مبانی کلامی در استنباطات فقهی پرداخت و افزود:
مرحوم شیخ بهایی و مرحوم مجاهد در مفاتیح الاصول استنباطات فقهی را متوقّف بر بعض قواعد کلامی دانسته اند،
بر این اساس ثابت شد که ولو به نحو موجبه جزئیّه گزارههای کلامی در استدلالات فقهی وجود دارد.
پس بعضی مبادی تصدیقیّه برای استدلال با رویکرد اجتهادی داریم، که وظیفه بررسی آن مربوط به علم کلام است، معنای این حرف اثبات وجود مبانی کلامی اجتهادی میباشد.
ایشان در تعریف و بیان مقصود از کلمه “مبانی” گفت: همواره به تبع منطق یونانی، در علوم مختلف مبانی ثمانیه یا رؤوس ثمانیه مورد بررسی قرار گرفته است که از موضوع، تعریف، غایت، مؤسس، انحاء تعلیمیّة، تبویب و… تشکیل میشود.
بعضی از مبانی، مبانی تصدیقی هستند؛ برای روشن شدن این نکته باید بگوییم: مقدّماتی که در استدلالات یک علم مورد استفاده واقع میشود، دو صورت دارد:
- گاهی نتایج استدلالات همان علم است، مثلاً اثبات بطلان نماز در لباس غصبی با اثبات حرمت غصب.
- گاهی خارج از آن علم است، این مقدّمات مورد استفاده در استدلالات آن علم به دو صورت تصویر میشوند:
استاد الهی در ضرورت بحث از مبانی کلامی علم اصول افزود: همه مسائل علم کلام در علم اصول مورد استفاده واقع نمیشود (نظیر مواقف قیامت)، اما بعض مسائل علم کلام کاربرد فراوان و مهمی در علم اصول دارد، مثلاً بررسی شؤون معصوم، فلاح در قیامت، نصاب ایمان و… که هر یک در علم اصول تأثیر دارد.
عضو هیات علمی مرکز تخصصی آخوند خراسانی در تفاوت مبانی و مبادی گفت:
با توجه به مباحث سابق روشن شد که مبانی نیز خود جزء مبادی هستند، با این تفاوت که مبانی به خصوص مبادی تصدیقیّه گفته میشود (که ممکن است درون همان علم بررسی شده باشند و در جای دیگر مبنا گرفته شود) و به همین جهت لفظ مبادی منصرف به مبادی تصوّری میباشد.
لذا مبانی اجتهاد: شامل مبانی درون فقهی اجتهاد و مبانی برون فقهی نظیر مبانی کلامی، مبانی رجالی و مبانی اصولی میشود. در این نشست به جهت ضیق وقت تنها به چیستی این عنوان پرداخته شد و بحث در مورد ساختار به جلسه ای دیگر موکول شد.
این رویداد علمی، با مشارکت چهار مرکز عالی حوزه علمیه مشهد مقدس برگزار شد.
دومین نشست ازین سلسله نشستها با موضوع “تاثیرگذاری مبانی کلامی در دانش اصول و فقه” با ارائهی استاد حجت الاسلام و المسلمین محمد حسن ربانی محقق،مولف و استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه مشهد در فروردین ۱۴۰۰ برگزار خواهد شد
فایل صوتی این نشست در کانال موسسه علمی پژوهشی دانشوران بارگذاری و قابل دریافت است.
https://eitaa.com/fiqh_osoul_Innovations
https://t.me/fiqh_osoul_Innovations
